Di tích khảo cổ học văn hóa Óc Eo Nhơn Thành, Cần Thơ

Nếu bạn đang tìm một điểm đến giàu giá trị lịch sử trong hành trình du lịch Cần Thơ, di tích khảo cổ học văn hóa Óc Eo Nhơn Thành là lựa chọn đáng khám phá. Nằm ở xã Nhơn Nghĩa, huyện Phong Điền (cách trung tâm Cần Thơ khoảng 14km), đây là một trong những trung tâm cư dân cổ tiêu biểu thuộc không gian văn hóa Óc Eo – Phù Nam ở Nam Bộ. Bài viết này cung cấp thông tin hệ thống, hữu ích và cập nhật để bạn hiểu rõ giá trị di sản, cách di chuyển, trải nghiệm tham quan, và gợi ý lịch trình kết hợp hiệu quả cho du khách nói tiếng Việt, đặc biệt quan tâm đến du lịch Cần Thơ.

Tổng quan và giá trị nổi bật của di tích

• Bối cảnh hình thành: Sau các đợt biển tiến – biển thoái trong quá khứ, khoảng 4.000-5.000 năm trước, vùng Nam Bộ dần định hình nhờ bồi tụ phù sa mạnh mẽ từ hệ thống sông lớn, trong đó có sông Cửu Long. Điều kiện địa lý – tự nhiên thuận lợi đã thúc đẩy sự ra đời của những trung tâm cư dân cổ nổi tiếng như Gò Tháp (Đồng Tháp), Ba Thê (An Giang), Gò Thành (Tiền Giang), Bình Tả (Long An)… và Nhơn Thành (Cần Thơ).
• Vị trí trong không gian Óc Eo – Phù Nam: Nhơn Thành thuộc quần thể văn hóa Óc Eo – nền văn hóa gắn với vương quốc Phù Nam (thế kỷ I–VII), từng kiểm soát tuyến hải thương ven bờ Nam Bộ và vịnh Thái Lan, giao thương với La Mã, Ba Tư, Ấn Độ… Dấu tích đồ gốm, kim loại, tượng thờ, đồ trang sức, vật dụng ngoại nhập tại các địa điểm Óc Eo đã chứng thực mạng lưới trao đổi rộng mở của khu vực.
• Quy mô phân bố: Khu di tích Nhơn Thành rộng khoảng 56ha, trải trên ấp Nhơn Thành và một phần ấp Thị Tứ (xã Nhơn Nghĩa, Phong Điền), có Quốc lộ 61C đi Hậu Giang cắt ngang. Địa mạo thấp trũng thể hiện qua hệ thống lung, bưng và rạch tự nhiên như bưng Đá Nổi, lung Cột Cầu, rạch Bàu Nhỏ, lung Đầu Sọ… nối ra các kênh rạch lớn ở Cần Thơ.

Lịch sử nghiên cứu Óc Eo và Nhơn Thành

• Khởi nguồn nghiên cứu Óc Eo: Từ thập niên 1920, nhà khảo cổ học Louis Malleret tiến hành chụp không ảnh, điền dã và khai quật tại vùng Ba Thê (An Giang). Năm 1944, ông phát hiện tại gò Óc Eo nhiều di vật và nền móng đền đài, xác lập khung niên đại thế kỷ I–VII cho một trung tâm kinh tế – tôn giáo lớn, trùng khớp với ghi chép cổ về vương quốc Phù Nam.
• Dấu mốc tại Nhơn Thành: Năm 1990, khu vực Nhơn Thành gây chú ý do người dân “tìm vàng”. Sau đó (1991), cơ quan chức năng tiến hành thăm dò – khai quật khoảng 500m2. Giai đoạn 2011–2013, đề tài nghiên cứu cấp thành phố “Nghiên cứu, thăm dò, khai quật di chỉ khảo cổ học Nhơn Thành” cho kết quả thu được hơn 37.000 di vật đa chất liệu (gỗ, đá, đất nung, kim loại…). Dữ liệu phản ánh đời sống cư trú, kinh tế, tôn giáo của cộng đồng cư dân cách nay 1.400–1.700 năm.

Hố khai quật di tích Óc Eo Nhơn Thành năm 2012 ở Phong Điền, Cần Thơ

• Bốn loại hình di tích tại Nhơn Thành:
  1. Di tích cư trú: Có hai dạng, gồm nhà sàn (cột gỗ, cấu kiện mộng – chốt, có dấu chạm trổ) và cư trú trên nền đất có gia cố (tích tụ tro than, xương – răng động vật, gốm sinh hoạt).
  2. Di tích cư trú – xưởng chế tác thủ công: Dấu vết xỉ kim loại, mảnh khuôn đúc, chén rót, nồi nấu kim loại, phiến đá… cho thấy hoạt động sản xuất đồ trang sức phát triển. Bộ khuôn đúc Nhơn Thành đã được công nhận Bảo vật Quốc gia (2017), củng cố vai trò trung tâm chế tác trong khu vực.
  3. Di tích bến ghe thuyền: Hệ thống cột gỗ, cầu thang bến trên các lung, bưng; đặc biệt thuyền độc mộc dài 5,4m (rộng 0,53–0,56m), được đánh giá là một trong những thuyền độc mộc có niên đại sớm và còn nguyên dạng trong văn hóa Óc Eo — bằng chứng về giao thương thủy nội địa sôi động.
  4. Di tích kiến trúc tôn giáo: Nhiều di vật gỗ, đá, đất nung; nổi bật là tượng Phật gỗ kích thước lớn (dáng đứng lệch hông chịu ảnh hưởng nghệ thuật Ấn Độ), bàn tay Phật gỗ tỉ lệ lớn, và hiện vật linga – yoni bằng gỗ, phản ánh tín ngưỡng phồn thực.

Năm 2014, di tích khảo cổ học văn hóa Óc Eo Nhơn Thành được xếp hạng di tích cấp thành phố, hướng tới đề nghị xếp hạng cấp Quốc gia. Nhiều hiện vật tiêu biểu đã và đang được đề nghị/công nhận là Bảo vật Quốc gia.

Vị trí – cách di chuyển – thời điểm lý tưởng

• Địa chỉ: Ấp Nhơn Thành và một phần ấp Thị Tứ, xã Nhơn Nghĩa, huyện Phong Điền, TP Cần Thơ.
• Khoảng cách: Cách trung tâm TP Cần Thơ khoảng 14km về phía tây nam.
• Đường đi gợi ý:
  • Từ Bến Ninh Kiều di chuyển theo đường Nguyễn Văn Cừ nối dài/QL61C về hướng Hậu Giang, tới xã Nhơn Nghĩa (Phong Điền).
  • Phương tiện phù hợp: xe máy, ô tô; kết hợp tour Phong Điền.
• Thời điểm:
  • Mùa khô (tháng 12–4): dễ di chuyển, ít mưa.
  • Mùa mưa (tháng 5–11): chú ý đường trơn tại khu vực lung, bưng; nên mang giày kín.
• Kết hợp điểm đến lân cận:
  • Chợ nổi Cái Răng vào sớm mai: trải nghiệm sông nước đặc trưng Chợ nổi Cái Răng.
  • Vườn trái cây Phong Điền: thưởng thức trái cây miệt vườn Vườn trái cây Phong Điền.
  • Không gian cộng đồng nông nghiệp, ẩm thực địa phương: Du lịch Cần Thơ.

Trải nghiệm tham quan tại di tích

• Tìm hiểu địa mạo – thủy văn: Quan sát hệ thống lung, bưng, rạch tự nhiên (bưng Đá Nổi, lung Cột Cầu, rạch Bàu Nhỏ, lung Đầu Sọ) để hình dung môi trường cư trú cổ, mạng lưới giao thông thủy thời Óc Eo.
• Chủ đề cư trú cổ:
  • Nhà sàn gỗ: hiểu về kỹ thuật liên kết ngàm, mộng, chốt; dấu vết chạm trổ cho thấy kỹ nghệ mộc tinh xảo.
  • Nền đất gia cố: nhận diện lớp văn hóa gồm gốm, tro than, xương – răng động vật.
• Chủ đề giao thương: Dấu tích bến ghe và thuyền độc mộc cho thấy Nhơn Thành từng là “đầu mối” thủy lộ kết nối với sông lớn Cần Thơ, mở ra tuyến trao đổi hàng hóa liên vùng.
• Chủ đề tín ngưỡng – tôn giáo: Tượng Phật gỗ, linga – yoni bằng gỗ minh chứng sự giao thoa văn hóa Ấn Độ – bản địa trong nghệ thuật và tôn giáo thời Óc Eo.
• Lưu ý tham quan:
  • Hiện trường di tích chủ yếu là không gian mở; tùy thời điểm, khu vực có thể hạn chế tiếp cận để bảo tồn.
  • Để xem hiện vật tiêu biểu từ Nhơn Thành, bạn nên tham khảo lịch trưng bày tại Bảo tàng Cần Thơ.
  • Không tự ý đào bới, nhặt – mang đi hiện vật; tuân thủ hướng dẫn của cơ quan quản lý.

Những phát hiện tiêu biểu và Bảo vật Quốc gia

• Bộ khuôn đúc Nhơn Thành (Bảo vật Quốc gia 2017): Tư liệu then chốt chứng minh chức năng xưởng chế tác trang sức kim loại tại chỗ.
• Bình gốm Nhơn Thành (candy) – Bảo vật Quốc gia 2018: Đại diện nhóm đồ gốm sinh hoạt đặc sắc, giúp nhận diện phong cách gốm và tổ hợp đồ dùng cư trú thời Óc Eo.

Bình gốm Nhơn Thành – Bảo vật Quốc gia 2018, hiện vật tiêu biểu văn hóa Óc Eo ở Cần Thơ

• Tượng Phật gỗ (Bảo vật Quốc gia 2018): Tư thế đứng lệch hông, bệ sen, dấu vết dát vàng ở lưng – cho thấy ảnh hưởng mỹ thuật Ấn Độ và tay nghề chạm khắc mộc tinh xảo.
• Linga – yoni bằng gỗ (Bảo vật Quốc gia 2019): Dấu ấn hiếm thấy về tín ngưỡng phồn thực, chất liệu gỗ độc đáo trong sưu tập Óc Eo.
• Thuyền độc mộc 5,4m: Một trong những thuyền sớm và nguyên dạng của văn hóa Óc Eo, khẳng định vai trò giao thương đường thủy.

Các phát hiện trên góp phần soi sáng đời sống cư trú, sản xuất thủ công, tín ngưỡng và mạng lưới giao thương của cư dân Nhơn Thành trong không gian văn hóa Óc Eo – Phù Nam.

Gợi ý lịch trình kết hợp 1 ngày ở Cần Thơ

• 05:30–08:00: Tham quan Chợ nổi Cái Răng, thưởng thức bún riêu, cà phê “cây nhà lá vườn” trên sông.
• 08:30–10:00: Di chuyển về Phong Điền, dừng tại di tích khảo cổ học văn hóa Óc Eo Nhơn Thành, tìm hiểu địa mạo, tuyến giao thông thủy cổ.
• 10:30–12:00: Tham quan Vườn trái cây Phong Điền, trải nghiệm làm bánh dân gian.
• 13:30–15:00: Ghé Bảo tàng Cần Thơ để xem hiện vật Óc Eo – Nhơn Thành (tùy chương trình trưng bày).
• 15:30–17:30: Tham quan làng du lịch cộng đồng như Cồn Sơn hoặc trở về trung tâm thành phố.

Lịch trình có thể điều chỉnh tùy thời tiết, giao thông và thời gian mở cửa của điểm tham quan, bảo tàng.

Lưu ý quan trọng khi tham quan di tích

• Tôn trọng di tích: Không vẽ bậy, không xả rác, không thu gom hiện vật; đi đúng lối cho phép.
• Trang phục – dụng cụ: Giày kín, chống trơn; mang nón, nước uống, kem chống nắng; mùa mưa nên có áo mưa nhẹ.
• Làm việc với đơn vị quản lý: Nên liên hệ trước khi đến để được hướng dẫn tuyến tham quan phù hợp, đặc biệt khi đi theo nhóm.
• An toàn và môi trường: Cẩn trọng khi di chuyển ở khu vực bờ lung, bưng; gìn giữ cảnh quan tự nhiên.

Thông tin hữu ích

• Hạng di tích: Di tích cấp thành phố (2014); định hướng đề nghị xếp hạng cấp Quốc gia.
• Quy mô – đặc điểm: Khoảng 56ha; nổi bật 4 loại hình di tích (cư trú, cư trú – xưởng, bến ghe thuyền, kiến trúc tôn giáo).
• Thời gian tham quan: Nên kết hợp cùng bảo tàng để xem hiện vật; kiểm tra lịch mở cửa, trưng bày trước chuyến đi.
• Hỗ trợ thông tin: Bạn có thể tham khảo thêm tại Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Cần Thơ hoặc Bảo tàng TP Cần Thơ. Để tối ưu lịch trình, xem các gợi ý tại Tourism Cần Thơ.

Kết luận

Di tích khảo cổ học văn hóa Óc Eo Nhơn Thành là “chìa khóa” hiểu về lịch sử cư trú, giao thương và tín ngưỡng của cư dân cổ ở vùng hạ lưu sông Cửu Long. Trong hành trình du lịch Cần Thơ, kết hợp Nhơn Thành với chợ nổi, vườn trái cây và bảo tàng sẽ mang lại bức tranh toàn cảnh về văn hóa – lịch sử – sinh thái đặc trưng Tây Nam Bộ. Thời điểm lý tưởng là mùa khô, song nếu chuẩn bị tốt về trang phục và lịch trình, bạn vẫn có thể trải nghiệm trọn vẹn quanh năm. Để có kế hoạch di chuyển, điểm dừng và thời gian tham quan tối ưu, bạn có thể tham khảo các gợi ý lịch trình do Tourism Cần Thơ biên soạn và kết nối với đơn vị quản lý trước chuyến đi.

Tài liệu tham khảo

• Bùi Chí Hoàng (2018). Khảo cổ học Nam Bộ thời sơ sử. NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội.
• Coedès, Georges (2008). Lịch sử cổ đại các quốc gia Ấn Độ hóa ở Viễn Đông. NXB Thế Giới, Hà Nội.
• Đào Linh Côn (2008). Văn hóa Óc Eo và vương quốc Phù Nam. NXB Thế Giới, Hà Nội.
• Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch TP Cần Thơ. Cổng thông tin và ấn phẩm giới thiệu di tích – bảo tàng (truy cập công khai).
• Bảo tàng TP Cần Thơ. Tư liệu trưng bày về văn hóa Óc Eo – Nhơn Thành (truy cập công khai).